ისტორია არის ცვლილებათა რიგი, რომელსაც განიცდიან სახეობები, რჩებიან რა ბიოლოგიურად უცვლელი. ადამიანთა საზოგადოებების მიერ უძველესი დროიდან განცდილი ცვლილებები, თანამედროვე საზომით, ძალიან ნელი იყო, რაც არქეოლოგებს საშუალებას აძლევს, მნიშვნელოვანი ეპოქები დაუკავშირონ კულტურული ცხოვრების ტექნოლოგიურ, მატერიალურ საფუძვლებში მომხდარ ცვლილებებს. დღეს ცვლილებები ბევრად რთული და მრავალმხრივია, მოიცავს არა მხოლოდ ტექნოლოგიებს და მატერიალურ კულტურას, არამედ სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ორგანიზაციის სფეროებსაც.
ადამიანთა საზოგადოების ისტორიის უამრავი ვერსიაა დაწერილი,მაგრამ არავინ წერს შიმპანზეების ან რომელიმე სხვა ცხოველის ისტორიას. ეს იმიტომ, რომ ცხოველებს არ განუცდიათ მნიშვნელოვანი ცვლილებები ბიოლოგიური თვალსაზრისით სტაბილურად არესბობის პერიოდში. მაგალითად, შიმპანზეებში უცვლელია საბაზისო სოციალური პრაქტიკა: მდედრები ტოვებენ მშობლირ ჯგუფებს ისევე, როგორც ამას აკეთებდნენ 5 მლნ წლის წინ; შიმპანზეს ბუდე ისეთივეა, როგორიც იყო წარსულში და ა.შ.
მართალია, ჩვენ ზუსტად არ ვიცით, როგორი იყო შიმპანზეს ბუდე ადრე, ან როგორ ტოვებდა იგი მშობლიურ ჯგუფს, როგორ იკვებებოდა, მაგრამ, სულ მცირე, ორი არგუმენტი მიუთითებს ცვლილებების არარსებობაზე: 1) ასიოდე წლის მანძილზე, რაც შიმპანზეებს სწავლობენ, ისტორიული მნიშვნელობის რაიმე ცვლილება არ მომხდარა, 2) უმნიშვნელო განსხვავებები არსებობს შიმპანზეთა ცალკეულ ჯგუფებს შორის: ერთი ჯგუფი მიირთმევს თხილის ერთ სახეობას, მეორე – სხვას; ერთი ამტვრევს მას ჯოხის გამოყენებით, მეორე – ხიდან ძირს ჩამოგდებით.
ამავე დროს, ისტორია არ არის ადამიანის გონების ავტომატური პროდუქტი, არც კულტურის გარდაუვალი თანმხლები. ჯგუფს, რომლის წევრებს აქვთ ადამიანის გონება და, აქედან გამომდინარე, კულტურა, შეიძლება, არ ჰქონდეთ ისტორია. იმისათვის, რომ ისტორია ჰქონდეს, ეს ჯგუფი უნდა ზემოქმედებდეს სამყაროზე მისი შეცვლის მიზნით და ამ პროცესში თავადაც იცვლებოდეს. მაგალითად, მუდმივი საცხოვრებლის აგებამ, რაც წინ უძღოდა მრავალ ცვლილებას, არსებითი გავლენა იქონია ოჯახსა და სოციალური ურთიერთობების სხვა ასპექტებზე.
მრავალ ავტორს არა ანთროპოლოგთა სფეროდან, მათ შორის, ფსიქოლოგებს და ბიოლოგებს, კულტურის ცნება ბუნდოვნად მიაჩნიათ და სვამენ კითხვას: “აქვთ ცხოველებს კულტურა?” კითხვას _ “რა არის კულტურა?” _ ისინი ანაცვლებენ კითხვით: “როგორ გადაეცემა ცხოველის ქცევა”? თუკი “ტრადიცია” თაობებს გადაეცემა “სათანადო სოციალური მექანიზმით”, შესაძლოა, ქცევაც კულტურის მოვლენად მივიჩნიოთ. ეს არ არის ერთი ან ორი ავტორის აზრი, არამედ გაზიარებულია არაანთროპოლოგების მიერ, რომლებსაც აინტერესებთ “ცხიველთა კულტურის” პრობლემა. კულტურის ამ არაადეკვატურ დეფინიციაზე დაყრდნობით, ასკვნიან, რომ “ენის გარდა, რომელიც კულტურისაგან განუყოფელია და ჭეშმარიტად უნიკალური, კულტურა ცხოველთა ქცევისაგან მხოლოდ ხარისხობრივად განსხვავდება”.
მაგრამ ენა არ არის ადამიანებისა და შიმპანზეების ერთადერთი განმასხვავებელი; ადამიანი არ არის შიმპანზე ენის დამატებით. თუ რომელიმე ბიოლოგი შიმპანზეების სპეციალისტია, მეორე კი – ჭიანჭველების, ხომ არ აჯობებდა, რომ მათ შედარებები ამ არსებებით შემოეფარგლათ?
ინფორმაციის სოციალური გადაცემა (ტრანსმისია)
ინფორმაციისა და უნარების გადაცემა თაობათა შორის ყველა ცოცხალ არსებასთან დაკავშირებული პრობლემაა. სოციალური ინფორმაციის გადაცემის უპირველესი ერთეულები წყვილადია: მშობელი_შვილი, უფროსი და-ძმა_უმცროსი და-ძმა, ნიმუში/მოდელი_დამწყები. მიზანმიმართულებიდან გამომდინარე, განარჩევენ ინფორმაციის სოციალური ტრანსმისიის სამ საფეხურს: ყველაზე დაბალ საფეხურზე ინფორმაცია გადაეცემა არამიზანმიმართულად. მაგალითად, ვირთხა ხშირად ჭამს იმ მაგარ საკვებს, რომლის სუნი დედის რძეს უკავშირდება. აქ ინფორმაცია არ არის გადაცემული მიზანდასახულად. შუა საფეხურზე დამწყები/ინფორმაციის მიმღები მოქმედებს მიზანმიმართულად, მაგრამ მოდელი არ არის მიზანში ჩართული. ეს ცნობილია იმიტაციის ან ობსერვაციული (დაკვირვებითი) დასწავლის სახელით. მაგალითად, მაიმუნი ან ბავშვი აკვირდება უფროსს (მოდელს) და ითვისებს ახალ ტექნოლოგიას, მაგრამ მოდელის ქცევა ინდიფერენტულია ინფორმაციის მიმღების ყოფნა-არყოფნის მიმართ. უმაღლეს საფეხურზე მოდელიცა და მიმღებიც მოქმედებენ მიზანმიმართულად. უკანასკნელი ესწრაფვის ინფორმაციის მიღებას, პირველი კი ცდილობს მის გადაცემას. როგორც იმიტაციის შემთხვევაში, ინფორმაციის მიმღები აკვირდება მოდელს, მაგრამ ეს უკანასკნელიც აკვირდება მიმღების ქცევას და უსწორებს, თუ ის ვერ ახერხებს სტანდარტის შესაბამისად მოქმედებას. სოციალური ტრანსმისიის ეს ყველაზე ეფექტური ფორმა არის პედაგოგიკა და, როგორც ბიოლოგიური ნოვაცია, იგი მხოლოდ ადამიანებში გვხვდება.
სოციალური ტრანსმისიის ყველაზე მარტივი ფორმების ძირეული მექანიზმია შესაბამისი პირობების არსებობა და კონტაქტის გზით დასწავლა. ეს პრომოტიულიმექანიზმი ვირთხებშიც კი დატურდება.
ინფორმაციის სოციალური ტრანსმისიის მეორე დონეა დაკვირვების გზით შესწავლა. ორი მაიმუნის (მათგან ერთი მოდელია, მეორე – დამკვირვებელი) ხელთაა ორი ღილაკი, რომელთაგან ერთით შეიძლება საკვების მიღება, მეორე კი უკავშირდება ელექტროშოკს. მოდელი შოკის თავიდან აცილებას სწავლობს პირადი გამოცდილებით, ღილაკების გამოცდით, დამკვირვებელი კი იოლად იცილებს თავიდან შოკის საფრთხეს მოდელის ქცევასა და გამოცდილებაზე დაკვირვებით.
ასეთი დასწავლის უმარტივესი ფორმები დაფიქსირებულია რვაფეხებშიც კი. მაგრამ იგი შეიძლება გაცილებით რთულიც იყოს და ცხოველისაგან მოითხოვდეს არა მხოლოდ იმის დასწავლას, თუ როგორ გამოიყენოს ობიექტი, არამედ იმისაც, თუ როგორ შეარჩიოს იგი.
სიტყვა “იმიტაცია” ფართოდ გამოიყენება ამთვისებლის მიერ მოდელის მოქმედების კოპირების აღსანიშნავად. გავრცელებული გამოთქმის _ მაიმუნივით ბაძავს _ საპირისპიროდ, იმიტაციის უნარი მაიმუნებში (პრიმატებშიც კი) შეზღუდულია. ცხოველებს შორის იმიტაციის ყველაზე თვალსაჩინო გამოვლინებაა მიმკრია ფრინველებში.
ადამიანის ნაშიერი დაბადებიდანვე იმიტაციის განსაკუთრებული უნარით გამოირჩევა. 15 კვირის ასაკში იგი ახდენს არა მხოლოდ ერთ აქტს, არამედ აქტების რიგს/თანმიმდევრობას, და თანაც არა მარტო მომენტალურად, არამედ საგრძნობი დროითი შუალედის შემდეგაც.
როგორც ფიქრობენ, პრიმატებში იმიტაცია არ ასრულებს რაიმე როლს ინფორმაციის გადაცემაში, ადამიანებში კი მისი როლი გადამწყვეტია.
პედაგოგიკა: მხოლოდ ადამიანებში
პედაგოგიკა განსხვავდება იმიტაციისაგან იმით, რომ აქ მოდელი აკვირდება ინფორმაციის მიმღებს, აფასებს და ერევა მის ქცევაში. ამგვარად, პედაგოგიკა მოიცავს დაკვირვებას, შეფასებას და ჩარევას.
კატას მოჰყავს თაგვი კნუტებთან, რომლებმაც შემდეგ სულ უფრო და უფრო მეტი წარმატებით უნდა შეძლონ თაგვზე ნადირობა. არის თუ არა ეს პედაგოგიკა? _ არა, რადგან კატა არ ამჟღავნებს დაინტერესებას შედეგით. თუ კნუტი ვერ ახერხებს ნადირობას თაგვზე, ხომ არ მისცემს მას მშობელი “დამატებით” თაგვს, რათა იგი თავის და-ძმებს დაეწიოს?
მეცნიერებს არა აქვთ მონაცემები იმის შესახებ, რომ ცხოველები აფასებენ შვილების ქცევას და ცდილობენ “წვრთნის” მოწესრიგებას. აღწერილია შემთხვევა, როცა შინაურმა კატამ დაიჭირა კნუტის მიერ გაშვებული თაგვი და დაუბრუნა მას, მაგრამ ეს იყო რეაქცია თაგვზე და არა კნუტზე, პედაგოგიკაში კი კატა კნუტს წვრთნის, და არა თაგვს.
მშობლების აქტივობას არა-პრიმატებში განასხვავებს კიდევ ერთი გარემოება: წვრთნა შემოფარგლულია, ძირითადად, აქტივობის ერთი სფეროთი – საკვების მოპოვებით, ადამიანური პედაგოგიკა კი მრავალ სფეროს მოიცავს. მასთან ყველაზე ახლოს პრიმატები დგანან.
გონიერების თეორიები და გამოცდილების გაზიარება
ეფექტური სწავლებისათვის საჭიროა, ერთმა მხარემ იცოდეს, რას ხედავს, რა იცის, რა სურს და რას ესწრაფვის მეორე მხარე. ცდის მიხედვით აღწერილია შემთხვევები, როცა შიმპანზეები ამჟღავნებენ რაღაც მსგავსს, მაგრამ არა ველურ ბუნებაში, არამედ მხოლოდ ტყვეობაში.
ენისა და პედაგოგიკის ურთიერთმიმართების თაობაზე შეიძლება ითქვას, რომ ამა თუ იმ სახეობას ან ორივე აქვს, ან არც ერთი.
პედაგოგიკას განასხვავებს კიდევ ორი თავისებურება: მოდულარობა და ინდივიდუალური თავისებურებანი. პედაგოგიკა ორგვარ როლს ასრულებს კულტურაში: არა მხოლოდ არსებული ჩვევების გადაცემა, არამედ განსაკუთრებული ნიჭით დაჯილდოებული ინდივიდების მიღწევათა შენარჩუნება და გადცემაც.
კულტურა და რწმენა
როგორც ზემოთ აღინიშნა, არაანთროპოლოგები ლაპარაკობენ “ცხოველთა კულტურაზე” და ყურადღებას არ აქცევენ კულტურის შინაარსს.
რწმენა ადამიანის ერთ-ერთი ძირითადი განმასხვავებელია სხვა ცოცხალი არსებებისაგან. იგი ორი სახით არსებობს: სუსტი და ძლიერი. პირველი ჩნდება მაშინ, როცა ინდივიდი კითხვას სვამს მის მიერ აღქმულის რეალობასთან შესაბამისობის თაობაზე. მაგ., ნამდვილად ვხედავ გველს? ეს ნამდვილად წითელი წერტილია თუ მხოლოდ მზის ანარეკლი? ჩვეულებრივ, აღქმა განაპირობებს მოქმედებას, მაგრამ ამ შემთხვევაში ქმედება შეზღუდულია ეჭვით. მეორე _ ძლიერი _ რწმენა რელიგიური რწმენის სახით გამოვლინდება. იგი მხოლოდ ადამიანთა სახეობაში გვხვდება. როგორ გაჩნდა სამყარო? რა იწვევს ავადმყოფობას? ეს ის კითხვებია, რომლებზე პასუხს ეძებს რელიგიური რწმენა.
No comments:
Post a Comment